آزادسازی خرمشهر در ۳ خردادسال۱۳۶۱ش از رخدادهای مهمِ تاریخ جنگ ایران و عراق است. این شهر پس از ۵۷۸ روز اشغال توسط ارتش بعث عراق به‌دست نیروها و رزمندگان ایرانی آزاد شد. خرمشهر، از شهرهای خوزستان، اولین شهری بود که مورد تهاجم عراقی‌ها قرار گرفت. این شهر، علی‌رغم ۳۴ روز مقاومت و تلاش رزمندگان و مردم، سرانجام در ۴ آبان سال ۱۳۵۹ش، به اشغال ارتش بعثی عراق درآمد.
در فاصله ماه‌های مهر تا دی ۱۳۵۹ش، پس از سقوط خرمشهر، نزدیک به سه ماه عملیات‌هایی برای آزادسازی شهر از طرف ارتش، سپاه پاسداران و نیروهای مردمی انجام شد، اما نتیجه مؤفقیت‌آمیزی حاصل نشد. پس از ماه‌ها تصرف و اشغال شهر، در نهایت در طی عملیات گسترده‌ای با نام عملیات «بیت المقدس» که ۲۵ روز به طول انجامید و در چهار مرحله اجرا شد، شهر به محاصره کامل نیروهای ایرانی درآمد و پس از انهدام قوای عراقی و اسارت شماری از نیروهای آن، در ۳ خردادسال۱۳۶۱ش خرمشهر به‌طور کامل آزاد شد و پرچم جمهوری اسلامی ایران بر فراز مسجد جامع این شهر به اهتزاز درآمد.
امام خمینی فتح خرمشهر را از امور مافوق طبیعت و از عنایات خداوند دانسته است و آیت الله خامنه‌ایحماسه آزادی خرمشهر را حادثه‌ای بی‌نظیر در تاریخ جهان قلمداد کرده و آن را پرچم سرافرازی و پایداری ملت ایران معرفی کرده است.
اهمیت
سقوط خرمشهر و اسارت هزاران سرباز عراقی را فقط می‌توان یک شکست فاجعه‌آمیز دانست و ارتش عراق تحقیر ناشی از آن را نمی‌تواند فراموش کند… این عمل، افزون بر یک ضربه استراتژیک، از نظر روانی ضربه عظیمی به ارتش عراق وارد کرد.
آزادسازی خرمشهر از دست رژیم بعث عراق از مهمترین رخدادهای جنگ تحمیلی بود که سرنوشت و ماهیت جنگ را تغییر داد. برای آزادی خرمشهر، اثراتی را ذکر کرده‌اند:
ایجاد تزلزل در ارتش عراق؛ ارتش عراق بر تصرف خرمشهر تبلیغات رسانه‌ای بسیاری انجام داده بود. فرار ارتش عراق از خرمشهر با چند هزار کشته و اسیر، مشکلات مهمی را برای ارتش عراق فراهم آورد.
تغیر توازن سیاسی – نظامی به سود ایران.
تلاش برای تحمیل صلح به ایران.
اثبات توانایی‌های رزمی ایران.
اشغال شهر
حمله به خاک ایران از سوی دولت عراق با ادعای حاکمیت ناحق ایران بر شط العرب و جزایر سه‌گانه تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی و همچنین ادعای دخالت ایران در امور داخلی عراق و تلاش برای صدور انقلاب به این کشور، در بعدازظهر ۳۱ شهریور ماه سال ۱۳۵۹ش آغاز شد.
با آغاز جنگ عراق و ایران، خرمهشر، اولین شهری بود که مورد تهاجم عراقی‌ها قرار گرفت. این شهر، علی‌رغم ۳۴ روز مقاومت و تلاش رزمندگان و مردم، سرانجام در روز چهارم آبان سال ۱۳۵۹ش، به اشغال ارتش بعثی عراق درآمد.
پس از سقوط شهر و تصرف آن به دست نیروهای ارتش عراق، مطبوعات عراقی اعلام کردند که خرمشهر (محمره) سرزمین اجدادی است و نیروهای عراق آن را برای ابد بازپس گرفته‌اند. در فاصله ماه‌های مهر تا دی‌ماه ۱۳۵۹ش، قریب به سه ماه عملیات‌هایی برای آزادسازی شهر از طرف ارتش، سپاه و نیروهای مردمی انجام شد، اما نتیجه مؤفقیت‌آمیزی حاصل نشد. این عملیات‌ها عبارتند از:
ارتش جمهوری اسلامی ایران در تاریخ ۲۳ مهرماه ۱۳۵۹ش در محور دزفول با اجرای یک عملیات کلاسیک به منظور آزادسازی خرمشهر، تلاش کرد و دشمن را از کل منطقه غرب رودخانه کرخه به عقب راند، اما نتایج مطلوب از این عملیات حاصل نشد.
ارتش با طراحی دومین عملیات کلاسیک خود در ۱۵ دی‌ماه ۱۳۵۹ش به کمک سپاه و نیروهای مردمی از محور هویزه، نیرو و تجهیزات قابل توجهی از نیروهای عراقی را منهدم کرد و غنایمی نیز به دست آمد؛ اما با پاتک نیروهای عراقی، نیروهای خودی به عقب رانده شده و از نظر تجهیزات و نیرو متحمل تلفاتی گردیدند.
سومین عملیات در ۲۰ دی‌ماه ۱۳۵۹ش از سوی ارتش، روی جاده خرمشهر-آبادان به منظور شکستن حصر آبادان طراحی و انجام شد، اما این عملیات نیز سرانجام مطلوبی نداشت و جاده همچنان در دست عراقی‌ها باقی ماند.
مقاومت مردمی
پس از هجوم ارتش بعثی به خاک کشور و اشغال خرمشهر، نیروهای مردمی در کنار نیروهای سپاه پاسداران و با حداقل امکانات، ایستادگی و مقاومت کردند و موفق شدند که ۳۴ روز اشغال کامل شهر را به تأخیر بیاندازند. یکی از گروه‌های تاثیرگذار در مقاومت ۳۴ روزه خرمشهر در برابر ارتش بعث، تکاوران نیروی دریایی ارتش بودند.
محمد جهان‌آرا فرمانده وقت سپاه پاسداران شهر خرمشهر، از اشخاصی بود که در سازمان‌دهی نیروهای مردمی و سپاه و با به‌کارگیری به موقع نیروها، مقاومت و ایستادگی در برابر نیروهای اشغالگر در این ۳۴ روز و شکست حصر آبادان، نقش ویژه‌ای ایفا کرده و از همین رو لقب سردار مقاومت به خود گرفته است.
آغاز عملیات آزادسازی
تصرف و اشغال خرمشهر به‌دست نیروهای بعثی ۵۷۸ روز به طول انجامید. پس از ناکامی نیروهای ایرانی از آزادسازی مناطق اشغالی، سلسله عملیات‌هایی در سطحی وسیع‌تر طراحی و به اجرا درآمد. این عملیات‌ها به ترتیب عبارتند از:
عملیات ثامن الائمه
این عملیات در ۵ مهر ماه ۱۳۶۰ش پس از عزل ابوالحسن بنی صدر از ریاست جمهوری، با همکاری ارتش و سپاه به اجرا درآمد و به پاکسازی شرق رودخانه کارون از نیروهای بعثی و شکستن محاصره آبادان انجامید.
عملیات طریق القدس
دو ماه پس از عملیات ثامن الائمه در ۸ آذر ماه ۱۳۶۰ش با همکاری سپاه، ارتش و نیروهای مردمی به اجرا درآمد.در این عملیات شهر بستان و ۷۰ روستای منطقه، پاکسازی و آزاد شد و موجب انهدام قوای نیروهای بعثی و قطع ارتباط قوای آنها در شمال و جنوب منطقه شد.
عملیات فتح المبین
این عملیات در منطقه غربی کرخه در ۲ فروردین ۱۳۶۱ش با افزایش حضور نیروهای مردمی و گسترش همکاری ارتش و سپاه آغاز گردید و به موجب آن ارتفاعات منطقه و بخش وسیعی از سرزمین‌های جنوب غربی کشور آزاد گردید.
عملیات بیت المقدس
در منطقه‌ای به وسعت ۶۰۰۰ کیلومتر مربع در تاریخ ۱۰ اردیبهشت ماه ۱۳۶۱ش آغاز گردید و طی ۲۵ روز در چهار مرحله به طول انجامید.
مرحله اول این عملیات در ۳۰ دقیقه بامداد در روز ۱۰ اردیبهشت ۱۳۶۱ش و با حمله نیروهایی از قرارگاه‌های فتح، کربلا، قدس و تیپ‌های ۲۵ کربلا، بیت المقدس و ثارالله، به مواضع عراقی آغاز شد. تیپ‌های بیت المقدس و ثارالله موفق شدند که با وجود فشار سنگین، از مواضع تحت تصرف عراقی‌ها عبور کرده و منطقه‌ای در جنوب رودخانه «کرخه کور» را به عنوان سرپل، تصرف کنند. در محور قرارگاه فتح، نیروها ضمن عبور از رودخانه کارون خود را به جاده اهواز-خرمشهر رساندند و به ایجاد استحکامات پرداختند و در محور قرارگاه نصر، یگان‌ها به دلیل تأخیر در حرکت نیروها و وجود باتلاق در کنار جاده اهواز-خرمشهر مؤفق به تصرف اهداف مورد نظر و الحاق با قرارگاه فتح نشدند.
دومین مرحله از عملیات در ساعت ۲۲:۳۰ روز ۱۶ اردیبهشت ۱۳۶۱ش آغاز شده و تصمیم گرفته شد که قرارگاه‌های «فتح» و «نصر» از جاده اهواز – خرمشهر به سمت مرز پیشروی کنند و قرارگاه «قدس» نیز ماموریت یافت تا به صورت محدود برای تصرف سرپل در جنوب کرخه کور اقدام نماید و سپس آن را گسترش دهد. نیروهای قرارگاه «فتح» در همان ساعات اولیه به جاده مرزی رسیدند و یگان‌های قرارگاه «نصر» نیز با اندکی تاخیر و تحمل فشارهای سنگین، به مرز رسیده و به قرارگاه «فتح» ملحق شدند. در پی این عملیات، برخی از نیروهای عراقی مجبور به عقب‌نشینی شده و تعدادی از آنها به اسارت گرفته شدند و بدین ترتیب جاده اهواز-خرمشهر و نیز مناطقی نظیر جفیر، پادگان حمید و هویزه آزاد شدند.
سومین مرحله در آخرین ساعات روز ۱۹ اردیبهشت ماه ۱۳۶۱ش با نیروهایی متشکل از چهار تیپ مستقل سپاه پاسداران و دو تیپ ارتش، آغاز شد و به دلیل هوشیاری نیروهای عراقی و تمرکز بر خطوط پدافندی‌اش، نیروهای ایرانی در انجام ماموریت خود توفیق نیافتند. تکرار این عملیات در روز بعد نیز به شکست انجامید، به همین خاطر تصمیم گرفته شد تا برای انجام عملیات نهایی فرصت بیشتری به یگان‌ها داده شود و مقرر شد دو تیپ المهدی(عج) و امام سجاد(ع) از قرارگاه «فجر» نیز در حرکت بعدی استفاده شود.
مرحله چهارم عملیات با هدف محاصره و آزادسازی خرمشهر در ساعت ۲۲:۲۵ دقیقه مورخ ۱ خردادماه ۱۳۶۱ش آغاز شد. یگان‌های قرارگاه «فتح» پس از درگیری و پیشروی موفق شدند که با روشن شدن هوا در پلیس‌راه خرمشهر، نیروی‌های بعثی را منهدم کنند و نیروهای قرارگاه «فجر» با عملیات خود توانستند «پل نو» را تصرف کنند و به سمت «شط‌العرب» پیشروی کنند. نیروهای قرارگاه «نصر» نیز در امتداد مرز پیشروی کرده و با پاکسازی و انهدام نیروهای بعثی به سمت جنوب حرکت کردند و بدین ترتیب شهر خرمشهر به‌طور کامل به محاصره نیروهای ایرانی درآمد. اگرچه نیروهای عراقی همچنان مقاومت می‌کردند؛ اما در روز ۲ خردادماه حلقه محاصره خرمشهر تنگ‌تر شد و بخشی از نیروهای عراقی به اسارت درآمدند و در نهایت در ساعت ۱۴ روز ۳ خردادماه ۱۳۶۱ش شهر خرمشهر به‌طور کامل آزاد و پرچم جمهوری اسلامی ایران بر فراز مسجد جامع این شهر به اهتزاز درآمد.
موافقان و مخالفان صلح پس از فتح خرمشهر
حزب نهضت آزادی، از احزاب سیاسی در ایران یکی از موافقان جدی صلح و اتمام جنگ پس از فتح خرمشهر بوده است. ابراهیم یزدی از اعضای این حزب در مصاحبه‌ای گفته است: «ما تا فتح خرمشهر با تمام قوا از جنگ حمایت کردیم اما بعد از فتح خرمشهر معتقد بودیم که جنگ باید تمام شود. او همچنین معتقد است که امام خمینی در ابتدا مخالف ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر و موافق صلح بود، اما بعدها نظر او درباره ادامه جنگ تغییر کرد. اکبر هاشمی رفسنجانی ملاحظات امام درباره ادامه جنگ را اینگونه عنوان کرده است: اگر وارد خاک عراق شویم مردم عراق؛ حتی اگر با صدام مخالف باشند، به خاطر تعصبات وطنی از او حمایت می‌کنند، جهان عرب و حتی دنیا ممکن است از صدام حمایت کنند، ما به عنوان اشغالگر تلقی می‌شویم و ورود به خاک عراق به مردم عراق آسیب می‌زند.
برخی از مسئولان سیاسی و فرماندهان نظامی با ادامه جنگ موافق بودند. مهمترین ادله آنان برای ادامه جنگ و ورود به خاک عراق عبارتند از: عدم پذیریش شرایط ایران از طرف دولت عراق (پرداخت غرامت و تنبیه متجاوز)، عدم امنیت مرزهای ایران و احتمال حمله دوباره ارتش عراق و اینکه مناطقی مانند شلمچه، طلائیه، فکه و قصر شیرین همچنان در اشغال ارتش عراق بودند. بنا به گفته هاشمی رفسنجانی در جلسه‌ای با حضور اعضای شورای عالی دفاع و فرماندهان اصلی جبهه‌ها در ۲۳ تیر ۱۳۶۱ش، امام خمینی در نهایت منطق نظامی‌ها را پذیرفت و با ادامه جنگ برای ورود به خاک عراق موافقت کرد.
پیشنهاد غرامت به ایران
درباره پیشنهاد غرامت به ایران برای توقف جنگ پس از فتح خرمشهر، اقوال مختلفی بیان شده است. هاشمی رفسنجانی در کتاب خاطراتش نوشته است: «به من اطلاع دادند که وابسته نظامی ایتالیا گفته: کشورهای نفت‌خیز منطقه مایلند ۶۰ میلیارد دلار خسارت جنگ را از طرف صدام به ایران بدهند و ایران از شرط کیفر او منصرف شود. آیت الله منتظری در خاطرات خود گفته است: «پس از فتح خرمشهر حسابی برای غرامت به کشور ما پول می‌دادند و منت ما را هم می‌کشیدند.
اکبر هاشمی رفسنجانی در یادداشتی که در شهریور ۱۳۸۹ش منتشر کرده است، پیشنهاد دریافت غرامت برای پایان جنگ پس از فتح خرمشهر را شایعه‌ای خبیث خوانده است که از طرف دستگاه‌های تبلیغاتی غرب و با هدف تضعیف روحیه مقاومت و دفاع مردم ایران، انتشار یافته بود.